METAHISTORIE.COM
1. Inleiding
Koningen, presidenten, politici etc. voeren het gezag over de naties. Maar wie stelt dat onzichtbare machten, zoals engelen, hierbij ook hun invloed doen gelden, wordt geringschattend aangekeken. De overwegend westerse seculiere cultuur ontkent een geestelijke wereld. In het verleden waren alle volkeren zich daarvan bewust, maar nu houden nog slechts volkeren buiten de westerse wereld daar rekening mee. De wereldgodsdiensten getuigen hiervan (Dr. Peter B. Clarke, Godsdiensten van de Wereld, 1993).
In dit artikel zijn enkele voorbeelden van de betrekking tussen engelen en hun naties gepresenteerd.
Via uiteenlopende bronnen die aandacht aan dit onderwerp besteden, is geprobeerd zicht te krijgen op de aard van die betrekking. Opgemerkt wordt dat volksengelen en beschermengelen dezelfden zijn.
2. Engelen en hun naties? Wat zijn hun taken?
Engelen en hun naties komen we tegen in de context van het Oude Testament. De engelen fungeren als vertegenwoordigers van God. Ze zijn gezanten en bemiddelen tussen het menselijke en het transcendente (de onzichtbare wereld). Alle vragen over dit onderwerp zullen cruciaal blijven tijdens het lange historische debat dat tot op de dag van vandaag voortduurt (Michele Nicoletti, 1998, theopedia).
Beschermengelen zijn, volgens de joodse en christelijke traditie, door God aan een veelvoud van volken en naties toegewezen. De belangrijkste Bijbelse verwijzing is te vinden in Daniël 10:13-21. In deze tekst worden de engelen van het koninkrijk Perzië, Griekenland en Israël genoemd. De beschermengel van Israël is Michaël. Als één van de belangrijkste engelen hielp hij de hemelse boodschapper, die aan Daniël verschijnt, bij zijn gevecht met de engel van Perzië. Later zal de engel van Griekenland komen. Vervolgens: Er is niemand van de overige engelen die mij steunt, behalve uw beschermengel Michaël (Michele Nicoletti, 1998, theopedia). (1)
Maar geen van de hemelse vorsten spant zich in om mij bij al deze zaken te helpen, behalve uw vorst Michaël (Daniël !0:21, The Complete Jewish Bible with Rashi commentary).
Uit deze teksten blijkt dat er meer engelen (ook vorsten genoemd) en hun naties aanwezig zijn.
3. De engelen en hun naties
Joodse bronnen
Er zijn 70 engelen die de 70 naties vertegenwoordigen (het aantal nakomelingen van Noach vermeld in Gen.Ch.10). De engel Michael was de engel die het Joodse volk vertegenwoordigt; zie Daniël 10:21 en 12:1. (Rabbi Eliahu Levenson, JewishAnswers.org, 2020).
In een Midrasj (Rabbijnse uitleg) staat: Toen Abraham 48 jaar oud was, keek God naar de grote toren die nog in aanbouw was. Zich wendend tot de zeventig engelen die Zijn troon omringden, zei Hij: “Ze zijn één volk en hebben allemaal één taal... Laten we naar beneden gaan, en daar hun taal verwarren, zodat ze zeventig naties zullen worden met zeventig talen (2)".
De Midrasj vertelt dan hoe God en de zeventig engelen loten om te zien welke engel met welke taal en grens de natie (Deuteronomium 32:8) zou worden belast. Toen Gods lot op Abraham viel, verkondigde Hij: 'Eén gebied (later het land Israël) wordt Mijn erfdeel, Psalm 16:6, (Was Abrahm Jewish? On the identity of the Pré-Sinai Heres, by Yehuda Shurpin Chabad.org, 2012).
De hoge of lage positie van een natie in de wereld is afhankelijk van de rang die de engel heeft in de hemel. Dat wil zeggen: De creatieve kracht van de engel die in een bepaalde geestelijke sfeer functioneert. Wanneer die in de hemel stijgt, dan heeft dat ook positieve consequenties voor de natie. Valt de engel dan valt ook de (hoge) positie van de natie (Jesaja 24:21) (Restoration of Zion as a Reponse during the Holocaust, translated by Pesach Schinkler, 1999 en De Zohar, deel I, vertaald door Harry Spelling, Maurice Simon en Dr. Paul P. Levertoff, 1984).
Buiten het Land van Israël, schenkt God door Zijn Woord levenskracht naar de beschermengelen die over de zeventig naties zijn aangesteld. Dat wil zeggen: Een vonk van het woord van God daalt neer en straalt uit over de beschermengelen. De levenskracht voor de engelen.
Vervolgens straalt van de beschermengelen de levenskracht uit naar de naties, naar de dieren in hun land, de fysieke wereld en de fysieke hemelen, d.w.z. de sferen waarin de sterren in een baan om de aarde draaien. Daarom worden deze engelen andere goden genoemd. Terwijl zij Hem God van de goden noemen, beschouwen zij zichzelf als goden (Schneur Zalman of Liadi schrijft in de Tanya (3) for Wednesday, 28 Tishrei, 5768 - October 10, 2007).
3.1. De engel van Egypte
Spoedig nadat Jozef stierf, kreeg de hemelse vertegenwoordiger (engel) van Egypte heerschappij over alle andere naties. Toen kwam er een nieuwe koning etc. (Exodus 1:8). Farao, de koning van, was de aardse manifestatie van de "beschermengel" van Egypte. Deze engel viel van zijn hoge status, na de bevrijding van Israël door God in Egypte (Exodus 2:23) (De Zohar, deel III, vertaald door Harry Spelling, Maurice Simon en Dr. Paul P. Levertoff, 1984).
3.2 De engel van Babylon
Ik zal een aardbeving doen ontstaan: al hun heerscharen zullen beven als ik de prins (engel) van Babylon neerwerp. God straft de naties niet, voordat Hij eerst hun hemelse vorsten straft (Jesaja 24:21). Hier staat: De Heer zal een bezoek brengen aan de hemelse menigte in de hoogte en daarna aan de koningen op aarde. De Schrift zegt verder (Jesaja 14:12): Hoe bent u uit de hemel gevallen, Lucifer als de Morgenster? En dan: U bent neergehaald op de grond. "Ook hier, eerst: "Ik zal de hemel doen beven" en daarna: "de aarde zal Ik doen beven". Zijn inwoners zullen beven bij het nieuws van zijn ondergang, want ze zullen versteld staan als dit plaatsvindt (Chabad.org, Jesaja, hoofdstuk 13:13, De Complete Joodse Bijbel met Rashi commentaar).
Hoe bent u uit de hemel gevallen, Morgenster? U bent ter aarde gevallen. De Morgenster is de planeet Venus, die licht geeft als de morgenster. Dit is de weeklaag over de hemelse prins van Babylon, die uit de hemel zal vallen (Chabad. org, Jesaja, hoofdstuk 14:12, De Complete Joodse Bijbel met Rashi commentaar).
Toevoeging
In zowel Jesaja 13:13 als in Jesaja 14:12 betreft het de engel van Babylon, die vergeleken wordt met de planeet Venus. In vers 13:13 wordt hierbij Venus als Lucifer, als lichtdrager, genoemd. Het is een moeilijk mysterie.
Meer dan 70 naties
Rabbi Goldberger (1995) beweert dat ondanks het komen en gaan van naties "van de wereld" exact dezelfde naties niet verwacht kunnen worden te bestaan tot in eeuwigheid. Maar het getal "70" als het paradigma voor de heidense naties blijft in tact. Het is te begrijpen dat het originele aantal van 70 vervangen kan worden. Voorbeelden zijn de huidige naties in de wereld, ofschoon zij wortels hebben in een van het originele aantal van 70.
Nieuwe ontstane naties hebben hun oorsprong in de 70 naties. Voorbeelden zijn: De zeven naties in Kanaän. Ammon, Moab, Zimran, Joksjan, Medan, Midjan, Edom, de naties en Israël en Ismaël (afstammelingen van het geslacht van Terach). Deze naties zouden behoord kunnen hebben tot de natie waar Terach, de vader van Abraham, deel van uitmaakte. Uit deze natie kwamen zij voort als nieuwe naties. God heeft aan hen ook een engel gegeven met het doel, dat zij als nieuwe naties zouden kunnen voortbestaan. Dit impliceert dat geen natie kan bestaan zonder een nationale engel (70 nations and the Jewish people, 1995 en Mi Yoda, 2017).
In de Zohar, Volume III staat nogmaals dat Ezau-Edom en Ismaël-Arabië hun eigen engelen hebben. Ook wordt in de Zohar, Volume III, de engel van Egypte met de lagere goden genoemd bij de uittocht van Israël. De engel en de lagere goden en de natie Egypte werden door God gestraft, omdat Israël onderdrukt werd. Deze goden waren niet louter idolen gemaakt van steen en hout.
Europese naties voerden oorlogen met elkaar in de loop van de geschiedenis. Bijvoorbeeld Engeland tegen Frankrijk, Engeland en Frankrijk tegen Duitsland etc. God laat dit gebeuren om het Joodse volk te bewaren. Dit om te voorkomen dat deze naties zich zouden verenigen vóór dat de Messias komt en hun agressie tegen de Joden gebruiken (Dr. Michael Schulman, Ask.Noah, 2016).
3.4. Engelen van Europese naties met de engel van Polen
Het Joodse volk werd in 1492 uit Spanje verdreven. De Joden boden enorme bedragen aan de heersers in Europa in ruil voor een toevluchtsoord. De heersers wilden graag hun geld aannemen. Toch werden ze haast overal afgewezen. De oorzaak was dat dit de aardse weerspiegeling gaf van een drama in de hemel. De engelen van deze Europese naties wensten geen Joden in hun gebied. Als ze zich bij onze naties gaan vestigen, dan gaan zij synagogen bouwen met als doel om de Torah te bestuderen. Vervolgens stellen zij dat er maar één God is. Wat zal er dan van ons worden? We zullen uiteenvallen. De duisternis en de dwaasheid zullen plaats maken voor het Licht en de Wijsheid. Nee, geen Joden toelaten.
De engel van Polen reageerde anders. Hij meende dat hij niets te vrezen had van de Joden. Ik kan van hun aanwezigheid profiteren. Toen de engel van Polen had ingestemd, mochten de Joden zich in Polen vestigen (Chabad.org, Bibliotheek, Joodse Chassidische Verhalen).
Christelijke bronnen
3.5. De engel van Rusland
Volgens de traditie van de Oosters-Orthodoxe Kerk zijn engelen toegewezen aan alle naties in de wereld. Deze engelen doen zich gelden als het nationale bewustzijn. Zij bevinden zich buiten tijd en ruimte, maar zijn constant aanwezig in de historie van hun naties.
De engel, als een hemels wezen, fungeert als “Gods gedachte”. Wat zich vertaalt in de mystiek, de religie en de cultuur. De engel openbaarde zich in 'goddelijke' koningen, grote helden, voorgangers en heiligen. De engel is niet afhankelijk van de mens. Na de val van monarchale dynastieën kan de engel incarneren in organisaties. Bijvoorbeeld in een klasse of zelfs in een partij.
De "natie" wordt beschouwd als een metafysische categorie en is geen menselijk product. De natie is verbonden met de mysterieuze engel. Waarvan de invloed zich manifesteert in de nationale geschiedenis (Alexander Dugin (4), Metafysica van het nationaal-bolsjewisme, 1996).
3.6. Engelen over naties en steden
St. Thomas van Aquino leerde, evenals vele kerkvaders en geleerden (5), in de kerk, dat elk land zijn eigen beschermengel heeft. In feite gaat St. Clement van Alexandrië zelfs zover dat hij stelt dat hele "regimenten van engelen zijn verdeeld over naties en steden" (vgl. Pater Pascal Parente, The Angels, p. 119 en website Opus Angelorum, 2016).
Calvijn schrijft vanuit de reformatorische visie: Zoo geeft Daniël te kennen, volgens de engel der Perzen en de engel der Grieken, dat zekere engelen als stadhouders over koninkrijken en landschappen verordineert en bestemd worden (Institutie, Het eerste Boek, blz.78, door J.H. Landeweer, 1977).
3.7. De engel van het Duitse volk
Michele Nicoletta noemt het artikel in “Der Engel des Deutschen Volkes” van Joseph Bernhart (6). Hij schreef in 1934 over de beschermengel van Duitsland. Volgens Bernhart is elk volk een historische uitdrukking van een gedachte die eeuwig in God aanwezig is. Dit verklaart de originaliteit van elk volk en de engel, ongeacht de duur van hun overleving. Door piëteit die het volk aan de engelen geeft, presenteert de natie zich voor de troon van God en erkent Zijn Soevereiniteit. Dit toont de juiste nationaliteit. De verkeerde nationaliteit ontstaat als nationalisme zich verzelfstandigt. De oorzaak ligt in de "satanische" verzoeking waarmee alle volkeren te kampen hebben. Zij maken dan van hun engel hun God en vergoddelijken hun eigen genie, identiteit en superioriteit. Maar de engelen zijn niet God (Richteren 13:15-16).
De macht wordt dan duivels en als de engel van de natie in opstand komt tegen God, wordt hij een gevallen engel. Zijn demonische aard wordt ook tegen de mens gebruikt in tirannie en dood. Als hij valt, sleept hij ook de mens met zich mee (Michele Nicoletta, 1998, theopedia).
3.8. De beschermengel van Portugal
Hoe elk land een beschermengel heeft die het tegen gevaar zal beschermen.
Het Katholieke geloof stelt dat God over elk land een beschermengel heeft aangesteld.
Dit geloof is afgeleid van de Joodse traditie dat de engel Michael de beschermer is van de natie Israël (Daniël 10). Ook verklaart God in het boek Exodus: "Zie, ik zend een engel voor u uit, om u onderweg te bewaken en u naar de plaats te brengen die ik heb voorbereid" (Exodus 23:20). De genoemde engel is er voor de hele natie van Israël en leidt hen in veiligheid door de woestijn.
Katholieken hielden vast aan dit geloof en zijn al vroeg begonnen in verschillende regio's een feest te vieren ter ere van hun beschermengel. Zoals Portugal een feest viert op 10 juni ter ere van de beschermengel van de natie Portugal.
De catechismus van de katholieke kerk verwijst zelfs naar dit geloof. Een opdeling in vele naties, die elk door goddelijke voorzienigheid zijn toevertrouwd
aan de voogdij van engelen (CCC 57) (Aleteia Philip Kosloski, 2 oktober 2019).
3.9. De engel van Spanje
Een standbeeld van de beschermengel van Spanje in de Kerk van Jozef, Madrid (Maria Helena Lacerda, 4-1-2013).
3.10 De beschermengel van de Verenigde Staten
Bisschop Jeffrey M. Monforton uit Steubenville, Ohio machtigde op zijn website een Gebed tot de beschermengel van de Verenigde Staten.
“O Glorieuze Beschermengel van de Verenigde Staten, aan wie God de zorg voor ons geliefde land heeft toevertrouwd, we eren u en danken u voor de zorg en bescherming die u deze grote natie vanaf het eerste moment van oprichting hebt gegeven.“
Alle Amerikanen moeten zich bewust zijn van het feit dat er een standbeeld opgericht is bij het National Shrine of the World Apostolate of Fatima in Washington, NY, ter ere van de beschermengel van de Verenigde Staten. Het beeld werd ingewijd op 4 juli 1982 (website Opus Angelorum, 2016).
3.10. De beschermengel van Frankrijk
De engel Hakamiah is de beschermengel van Frankrijk. Hakamiah kan worden ingeroepen ter bescherming tegen verraders en is een engel van de orde van Cherubijnen. Deze engel is één van de engelen die de naam van God Shemhamphorae (7) draagt (Faber, Lee, The Book of Angels. London. Arcturus Publishing Ltd, 2012).
Evaluatie en conclusie
De wereld is een mysterieuze plek, vol spirituele wezens die onze ogen niet kunnen zien (the Unseen Realm (de onzichtbare wereld), de christelijke gemeenschap Immanual, Londen, 2014).
Maar wat moeten we nog in deze tijd met het “concept van engelen en hun naties”? Na de Verlichting (8) ontstaan veranderingen in de westerse cultuur. Deze veranderingen hadden grote invloed in kerk en theologie (Dr. F. de Graaff, De Verdwijning der engelen uit kerk en theologie, 2004). Een transcendente (onzichtbare) wereld is niet meer vanzelfsprekend.
Professor in de filosofie Roger Scruton schrijft over het verlies van het transcendente in een goddeloze wereld (Eindeloos verlangen naar het heilige, Amsterdam, 2015). Scruton noemt de wetenschap als een grote bedreiging voor de transcendente wereld. De wetenschapper beschrijft de mens eerder als dier, een wezen dat gehoorzaam is aan wetten die we nog niet hebben ontdekt. In die beschrijving ontbreekt een cruciaal feit, namelijk dat we personen zijn die vrij handelen en verantwoordelijkheid nemen voor hun daden (Paul Delfgaauw, Mensen en Goden, 28 februari, 2016).
Toch blijkt uit de voorbeelden dat zelfs in onze tijd nog wel rekening gehouden wordt met de transcendente wereld. Voorbeelden zijn de engelen van Rusland, Portugal, Spanje, Frankrijk en de V.S. Hierin wordt gesteld dat overheden onder invloed staan van onzichtbare engelenmachten. Volgens Chabad.org. Joodse verhalen, wilden talrijke engelen van de Europese naties geen Joden in hun landen toelaten, uitgezonderd de engel van Polen. Ondanks dat de engelen van de naties door Jezus zijn verslagen (9) zijn ze nog steeds in staat in opstand te komen tegen God (Michele Nicoletti, 1998).
Hier komt nog bij dat het niet onmogelijk is dat engelen van naties ook invloed gehad hebben over het ontstaan van de vervangingstheologie. Dit blijkt uit o.a. visies van zowel Kerkvaders als Reformatoren (10) betreffende hun visie op de Joden (Israël, Gods oogappel, Hendrik Schipper, 2019).
In de christelijke cultuur worden engelen neergezet als wezens met een eigen wil wat kan leiden tot een opstand tegen God. Volgens Psalm 82 volgt dan het oordeel van God en met vroeg of laat de neergang van hun natie (dr. F. de Graaff, Als goden sterven, 1969).
Hier gaat het Jodendom niet van uit. Het Jodendom leert ons dat engelen geen eigen wil hebben (11) (Jodendomonline, 2009). God verhoogt en verlaagt naties met hun engelen (Rashi commentaar en de Zohar, deel III). Als een natie zwaar zondigt, dan verzwakt zij haar engel. Het omgekeerde geldt ook. Als een natie handelt volgens Gods geboden dan versterkt zij haar engel (Chaim Luzzatto, De Weg naar God, vertaald door Arey Kaplan, 1996). God verzwakt eerst de engel en dan de natie (Jesaja 24:21). De natie gaat geleidelijk los van God raken. Andere geestelijke machten krijgen gelegenheid het geestelijke gebied binnen te komen. Zou dit type proces ook niet aanwezig zijn in het Westen?
De westerse wereld seculariseert in een rap tempo (Elleke Bal in Volzin, 1-2-2020). Dit bekent dat er geen rekening meer gehouden wordt met God en de geestelijke wereld (12). Deze (geestelijke) crisis wordt mede door massamedia, politiek etc. gecamoufleerd door de welvaart (Rob Riemen, Nexus, in Dr. L. F. de Graaff, De Verdwijning der engelen uit kerk en theologie, 2004). We zien dit verschijnsel momenteel in Europa en de V.S. Engelen die over hun gebied heersten, hebben hun macht verloren of zijn zwak (Als goden sterven, dr. F. de Graaff, 1968).
De vraag is welke metahistorische veranderingen ondergaat het Westen momenteel?
Tot slot
Toch gelden er dingen die we nooit zullen begrijpen, niet omdat we beperkt worden door kennis of techniek, maar omdat het onmogelijk is om te begrijpen. Vragen als: Wat was er vóór de tijd? Wat is er achter de ruimte? Waarom is oneindigheid een relatief begrip? En als iets oneindig groot is, waarom past daar dan nog iets bij? We lopen steeds vast in onze redenering. Zo loop je tegen grenzen aan wat een mens kan begrijpen, en kom je dichter bij het wezen van het menselijk bewustzijn. Dat wat we niet begrijpen, laat zien wie we zijn (NosonS. Vanofsky, The Outer Limits of Reason, 2014).
Er zijn meer dingen in hemel en op aarde, Horatio, dan waarvan uw wetenschap wel droomt (Shakespeare Hamlet (1.5.167-8).
Het mysterie van het begin van alle dingen is onoplosbaar. En ik, om te beginnen moet tevreden zijn met onwetendheid, en ik voor één moet tevreden zijn om een agnost te blijven (Charles Darwin, Vichtor Mochere, in Educatie, 2021).
(1) Michele Nicoletti (Trento,19 november 1956) is een Italiaans politicus en filosoof. Hij was in 2018 voorzitter van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa (Wikipedia). Hij was lid van de Commissie van de Twaalf, een adviesorgaan voor de tenuitvoerlegging van het statuut van Trentino-Südtirol, en was ook provinciaal secretaris van de Democratische Partij van Trentino tot 16 maart 2014. Op 22 januari 2018 werd hij verkozen tot 31e voorzitter van de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa. Een orgaan dat parlementariërs uit 47 Europese landen samenbrengt om de mensenrechten en de democratie te bevorderen. Hij is pas de tweede Italiaan die de functie bekleedt. Eerder was hij de leider van de op een na grootste politieke groep van de Vergadering, de Socialistische Fractie, en het hoofd van de Italiaanse parlementaire delegatie in de Vergadering. Hij is ook hoogleraar politieke filosofie aan de Universiteit van Trento, in Trentino, Italië.
(2) De Talmoedische traditie: dat er zeventig taalfamilies in de wereld zijn, is gebaseerd op de lijst van de nakomelingen van Noach. Deze traditie van zeventig (meta)-naties is diepgeworteld. Volgens de midrasj wordt elk van de zeventig naties onder de bescherming van een speciale engel geplaatst, behalve Israël, wiens beschermer God Zelf is (WikiNoah. org).
Dit herinnert ons eraan dat terwijl het lot van naties van de wereld wordt geleid door engelen, die door Hasjem aan elke natie en de grenzen zijn toegewezen. uitgezonderd het Joodse volk dat onder Zijn directe supervisie staat (Sefaria CommunityTur HaAroch, Deuteronomium 29: 25-32:8). Sefaria is een online open source gratis digitale bibliotheek met Joodse teksten. Het is in 2011 opgericht door voormalig Google-projectmanager Brett Lockspeiser en journalist-auteur Joshua Foer.
(3) De Tanya (Hebreeuws) is een vroeg werk van de chassidische filosofie, door Rabbi Shneur Zalman van Liadi, de stichter van het Chabad- chassidisme, voor het eerst gepubliceerd in 1796.
(4) Aleksandr Dugin is als politiek filosoof de ideologische grondlegger van de huidige Russische buitenlandpolitiek en een invloedrijk adviseur van president Poetin. Hij is de oprichter van de Russische Euraziatische Partij en de voornaamste voorvechter van het eurazianisme dat stelt dat Rusland een unieke culturele positie tussen Europa en Azië inneemt die onverenigbaar is met westerse liberale waarden.
(5) Gegorius de Grote,Clemens van Alexandrië, Origenes, Basillius, Augustinus, Bernard van Clairvaux, Jean Daniélou etc. Ze waren theologen en filosofen. Thomas van Aquino, Aquinas of Thomas Aquinas (Roccasecca, ± 1225 – Fossanova, 7 maart 1274) was een Italiaanse filosoof en theoloog, die tot de scholastici gerekend wordt.
Hij is de meest invloedrijke systematische denker op theologisch en wijsgerig gebied uit de middeleeuwen. Zijn werken bleven eeuwenlang hoog aanzien genieten in de katholieke kerk.
(6) Joseph Bernhart (geboren op 8 augustus 1881 in Ursberg ; † 21 februari 1969 in Türkheim ) was een katholieke theoloog , religieus geleerde en publicist
(7) De Shem HaMephorash (Hebreeuws), wat de expliciete naam betekent. Is een oorspronkelijk Tannaitische term die een verborgen naam van God beschrijft. Lee Faber is een van oorsprong geboren Amerikaan die Brits staatsburger werd en sinds 1981 in het Verenigd Koninkrijk woont. Ze heeft gewoond en gewerkt in New York, Florida en Londen en woont nu in Wiltshire.
(8) Auteur van dit venster - Dr. Floris van den Berg in website Humanistische Canon. De Verlichting is een intellectuele stroming die tot bloei komt in de 17e en 18e eeuw in Europa. Verlichtingsdenkers zetten zich af tegen kerk en autoriteiten. Zij willen de wereld in vrijheid bestuderen en de samenleving opnieuw inrichten. De term Verlichting verwijst naar het licht der rede dat schijnt in de duisternis van de Middeleeuwen.
(9) Colossenzen 2:15.
(10) O.a. Clemens van Alexandrië, Origenes, Augustinus, Luther, Calvijn etc.
(11) Dit is niet altijd zo geweest zoals vóór de zondeval. Rabbi Sprecher geeft hier een antwoord op (Jodendomonline 26 oktober 2009).
(12) Meer dan de helft Nederlanders is niet religieus (Centraal Bureau voor Statistiek. 22-10-2018).
Wat betekenen de engelen en hun naties nog in deze tijd? dr. H. Dubbelman